Nogay Hanlığı

Adını, Altın-Ordu Devleti'nin (1223-1502) büyük kumandanlarından Nogay'dan (ölm. 1299) alan ve bu devletin çöküşünden sonra kurulan Nogay Hanlığı, Volga'dan İrtiş'e ve Hazar Denizi'nden Aral gölüne kadar uzanan sahaları içine alıyordu. Merkezi, Yayık nehrinin mansabındaki Saraycık şehri idi.

Ahalisinin esas unsurunu Kazan, Kırım, Astrahan ve Sibir hanlıklarında olduğu gibi, Kıpçak zümresine ait Türk boyları teşkil etmekte olup, bunların içinde Türkleşmiş bir Moğol kabilesi olduğu tahmin edilen Mangıtlar, sivrilmiş durumda idi.

Nogay Ordası Altın Orda yıkıldıktan sonra 14.yüzyılın sonlarında Kafkasya ve Deşt-i Kıpçak bölgesinde Cengiz Han'ın sülalesinden olmayan Moğol Mangıt boyunun önderi Edige tarafından kurulmuştur.

Edige liderliğindeki boyların konfederasyonuna Mangıt dışında Kongirat başta olmak üzere çeşitli boylar katılmaktaydı.

Edige önce Timur'un desteğini alan Cuci ulusunun hanı Toktamış ile mücadele etmiş ancak Toktamış'ın Timur'a karşı meydan okumasından sonra Timur ile işbirliği yaparak Toktamış'ı yenmiştir.

Ancak Edige, Cengiz Han'ın soyundan gelmediği için dönemin töresine göre Han olamamıştır. 1398'de Cuci ulusunun Toka Temür sülalesinden Timur Kutluk'u han olarak seçmiş ve kendisi tarafından emirlerin başına tayin edilmiştir. Edige'nin torunları da "Biy" (Bey) ya da "Emir" ünvanlarını kullanmıştır.

İdil ve Ural Nehirleri arasındaki bölgede hakimiyeti kuran Edige 1419'de öldürülmüş ve konfederasyon Nureddin önderliğinde devam etmiştir. Nureddin Azak Denizi'nden Aral Gölü'ne kadar toprağını genişletmiştir. Bu konfederasyonun desteğiyle Astrahan Hanlığı kurulmuştur.

Kazan ve Astrahan Hanlıklarının Rusya'ya tabi olmasından sonra (1552-1557), Nogay Hanlığı birkaç zümreye ayrılmış, Kafkasya'nın kuzeyindekiler "Küçük Orda", Emba gölü civarında bulunanlarına "Altıkul Ordası" denmiş, İsmail Han'ın idaresinde kalanlar ise "Büyük Nogay Ordası" adı altında birleşmiş ve IV. İvan'ın hakimiyetini tanımışlardır (1555-1557). Yusuf'un sülalesi Yusupov, Urus'un sülalesi Urusov adlı Çarlık Rusyası'nın Dük aileleri olmuştur.

Küçük Orda Nogayları üzerinde Rus nüfuzu, ancak 18. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlamış, bunlar Kazaklar tarafından batıya göçmeye zorlanarak "Bucak Ordası", "Yedisan Ordası", "Canıbuyluk Ordası", "Yedikul", "Azak", "Kuban" gibi bölümlere ayrılmış ve Kırım Hanlığı'na tabi olmuşlardır. Bunlardan bir kısmı Kırım Hanlığı'nın askeri gücü olarak kullanılmışlardır. Sonraları mühim bir kısmı, Türkiye'ye göç ederek Anadolu'da iskân edilmişlerdir.

Nogay Ordası Hükümdarları
Edige Bey	1392-1412
Nureddin Batur	1412-1419
Mansur Bey	1419-1427
Gazi Bey	1427-1428
Vakkas Bey	1428-1447
Horazmi Bey	1447-1473
Abbas Bey	1473-1491
Musa Bey	1491-1502
Yağmurçi Bey	1502-1504
Hasan Bey	1504-1508
Şeyh Muhammed Bey	1508-1510
Alçagir Bey	1508-1516
Agiş Bey	1521-1524
Sayid Ahmed Bey	1524-1541
Hacı Muhammed Mirza	1537-1541
Şeyh Mamai Bey	1537-1541
Yusuf Bey	1549-1554
Uras Ali Mirza	1549-1554