*Zekeriya BAŞARSLAN
Kırım;
Karadeniz'in kuzeyinde neredeyse dört tarafı denizlerle çevrili denebilecek bir
yarımadadır. Kuzey Karadeniz'de yer alır.
Türkiye
ise, Güney Karadeniz'i oluşturur. Gerek deniz yoluyla gerekse Romanya,
Bulgaristan üzerinden ya da Kafkaslardan Türkiye ile yüzyıllarca süren
birliktelikler yaşanmıştır.
Osmanlı
arşivlerine göre 1700'lü yılların sonunda Kırım'dan Anadolu'ya göçen 500.000
kişiden 300.000 'i Anadolu'ya ulaşmıştır.
Zaten
Rus belgelerine göre; 1774-1783 yılları arasındaki 9 yılda karışıklıklar
yüzünden memleketini terk ederek Türkiye'ye sığınan halkın 200.000 ile 300.000
arasında olduğu belirtilmektedir .
Yalnızca
218 yıl önce Türkiye'ye göç eden 300.000 Kırımlı olduğu ve sonraki yıllarda bu
göçün sürdüğü düşünülürse Türkiye'de Kırım kökenli azımsanamayacak bir nüfus
olduğu düşünülebilir. Böylece özellikle Türkiye'deki etkileşim kaçınılmaz
olmaktadır.
1621-1707
yılları arasında yaşamış olan Âşık Ömer (Abdullahoğlu Ömer) Kırım'ın Gözleve
şehrinde doğmuştur. Genç yaşta şöhret kazanan Ömer daha sonra Dağıstan'a,
Azerbaycan'a İran'a ve Türkiye'ye gitti . Türkiye'de birçok şiiri bestelendi.
Kırım ve Türkiye'nin ortak benimsediği âşıklardan biri oldu.
Gevheri
Kırım'da 1650 ? Yılında doğdu 1716'da İstanbul'da vefat etti . Ortak halk
şairleri arasında yer alır.
Ortak
çalışmaların büyük bir bölümü klasik Türk Musikisinin içinde yer almıştır.
Klasik
Türk Müziğinin etkisi halk ezgilerini çalanlara da yansımış, taksim ve
peşrevler oluşturularak düğün(toy)lerden önce çalınmıştır .
Komalı
sesler Kırım Müziği'nde görülmemektedir. En azından nota yazımlarında.
Türkiye'de
notalandırılan Kırım asıllı ezgilerde ise iki komalık si bemol kullanılmıştır.
TRT Repertuarına giren Boztorgay ve yayınlarda yer alan Türkiye'deki köylerde
derlenen ezgilerde bu görülmektedir.
Türkiye'de;
Yıldız Ayhan, Nesrin Sipahi, Nezahat Bayram, Zekeriya Başarslan, Ulvi Kırımlı,
Rahmi Oruç Güvenç, Müjgân Akcollu, Akbikey, Filiz Tram, Şükriye Tutkun,
Yasemin, Gurup Laçin, ve adını şu anda sayamadığımız kişiler; plak, kaset, TV,
radyo v.b. yayın yolu ile Kırım Müziği'nin Türkiye'de yayılmasına katkıda
bulunmuşlardır.
Kırım
ve Türkiye halk çalgıları temelde benzer çalgılardır. Kaval, Çubuklu Davul,
Dare, Saz, Santır, dümbelek (ikili ve çubuklu), Zurna, Tulum Zurna, Kemançe,
Kırım halk çalgıları olarak gözükmektedir. Günümüzde ise bu konu üzerinde
durulması gereken bir olgudur.
Göçler
ve yaşama mücadelesi sonucu aradan geçen yıllar Kırım halk çalgılarından
uzaklaşılmasını ve batı çalgılarının yerleşmesini sağlamıştır.
Oysa bu çalgıların yanında halk çalgılarının
da işlevini yerine getirmesi gerekmektedir. 1991 yılında Kırım'da
gerçekleştirilen İsmail Gaspıralı Konferansı'nın son gününde Akmescit (Simferopol)
Müzikal Tiyatrosu'nda düzenlenen konserde bağlama ve orkestra eşliğinde Kırım
ezgilerini seslendirdim. Türkiye'den getirdiğim bir bağlama'yı Kırım Ansamblı
yetkililerine sahnede takdim ettim. Bu bağlama çok uzun yıllardır Kırım'da
görülmeyen çalgımızın yeniden yeşermesinin başlangıcı olarak Kırım Müzik
Tarihi'ne geçti.
Tarihi'ne geçti.
Kırım
ve Türkiye'de varyantları olan ezgileri incelediğimizde:
'Kok
Koz Bayar' adlı yır 'Yanra Kaytarma' kitabında 4/4 'lük usulde fa'dan
başlıyor, re'de karar veriyor. Hiçbir değiştirme işareti almıyor.
Eskişehir'de
derlenen aynı ezgi 4/4'lük usulde ince do'dan başlıyor, la'da karar veriyor. Si
bemol 2 değiştirme işareti alıyor . Ezgi içinde triyole var, Kırım'daki ezgide
yok. Eskişehir'de derlenen ezgi 'Köy Aldında Kök Saray' başlığını alıyor.
Kırım'daki yırın son sözü başa geçmiş. Kırım Tatar Yırları kitabında
Kurban Bayram Gecesi türküsü 2/4 lük usulde fa diyez, do diyez, sol diyez,
arızalı fa diyez'de başlayıp çıkıcı-inici özellik gösteren ve fa diyezde karar
veren bir yırdır.
Elif
Dedim Be Dedim adlı türkü Kırım'da, usulsüz serbest olarak uzatmalı notalı
yazılmış. Kalın si ile başlıyor, mi ile sona eriyor. Çıkıcı-inci özellik
gösteriyor. Ezgi içinde re diyez ve sol diyez var. Son kısmında küçük notalarla
bağlantı müziği olarak yazılmış bölüm ¾'lük ölçü ile başlayıp 4/4'lük, 2/4'lük,
3/4'lük ve 4/4'lük olarak son buluyor.
Oysa, Eskişehir'de
derlenen 'Elif Dedim Be Dedim' türküsü 9/8'lik olarak yazılmış. Si bemol ve mi
bemol değiştirme işaretlerini almış. Si sesinden başlıyor, inici-çıkıcı-inici
seyirle 're'de karar veriyor.
Kırım'da; 'Elif dedim be dedim aman
Yarem sana ne dedim
Akan sular mürekeb olsa
Yazılmaz benim derdim' olan sözler
Türkiye'de; 'Elif dedim be dedim (aman)
Kız ben sana ne dedim?
Kuş kanadından kalem olsa(aman)
Yazılmaz benim derdim' sözleri değişiklik gösteriyor.
Yine ortak türkülerden; Gidin Bulutlar, Konma Bülbül, Sabahın Seher Vaktında, Osman Paşa v.b. yırlar yer almaktadır.
Kırım'da; 'Elif dedim be dedim aman
Yarem sana ne dedim
Akan sular mürekeb olsa
Yazılmaz benim derdim' olan sözler
Türkiye'de; 'Elif dedim be dedim (aman)
Kız ben sana ne dedim?
Kuş kanadından kalem olsa(aman)
Yazılmaz benim derdim' sözleri değişiklik gösteriyor.
Yine ortak türkülerden; Gidin Bulutlar, Konma Bülbül, Sabahın Seher Vaktında, Osman Paşa v.b. yırlar yer almaktadır.
'Kırım
Tatar Yırları' kitabında 79 türkü başlığı ile ezgiler yer almaktadır.
Bunlardan; Aydagül, Kınalı Parmak, Şu Yalta'dan, Yüksek Minare, Karga, Üç
Karanfil, Yazga çıksam, Kalaylı kazan, Dagdan Endi Bir Kuzu, Çipiyim, Elmas
gibi yırlar Türkiye'de bilinmektedir.
Eskişehir
Bölgesi Türküler l adlı kitapta 5 türkü Eskişehir il sınırları içinde
yerleşmiş Kırım kökenlilerden derlenilmiştir. Sekırıp Şıktım Bahşaga,
Körünmüysün Közüme, Al Atayım Men Bir Taş, Kıymazım, Yarimin Şapkası bu
türkülerin isimleridir.
Yine
Kırım'da 6/8'lik usulde yazılmış si bemol ve mi bemol değiştirme işaretlerini
almış, fa sesinde başlayıp sol sesinde karar vermiş olan Bostorgay isimli yırın
değeri en küçük notası sekizliktir. İlk üç notası ise fa, sol, la'dır.
Oysa
TRT repertuarında yer alan Boztorgay adlı türkü 2 komalık si bemol almakta, mi
sesinden başlayıp la sesinde karar vermekte, en küçük nota değeri onaltılık
olmakta, ilk üç notası ise; mi, mi, fa diyez olarak başlamaktadır.
Yine
TRT repertuarında, Kınalı Parmak Cez Tırnak, Kırımdan Gelirim adlı türküler de
yer almaktadır. Muzaffer Sarısözen'in Emin Bektöre'den Eskişehir'de 5.7.1949
yılında derlediği Ağır Oyun (Ey anaylar, anaylar), Kaytarma Havası, Horan,
Varirac, Sözsüz Kaytarma , geçen yıllar içinde gerekli şekilde yayınlarda
kullanılamamıştır.
Kırım
oyun havalarının çoğuna tür olarak verilen ad olan Kaytarma ilk bölümü dokuzlu
tartımı ve figürleriyle iyiden iyiye bir zeybek oyunudur. Yedili bölüm tam bir
Karadeniz havası'dır. Üçüncü bölüm ise karşılamayı andırır.Trakya, Giresun ve
Ordu oyunlarını düşündürür .
Kırımlı
kızlar İstanbul türkülerinden de öğrenerek çalıp söyleyip oynarlardı. Robert
Lach'ın Kırımlı tutsaklardan notaya alıp Viyana'da bastırdığı defterlerde bu
İstanbul havalarından da vardır .
Kırım
Halk Müziği'nde usulleri incelediğimizde:
Asan
Refat'ın hazırladığı Kırım Tatar Yırları kitabındaki notalarda birinciliği
%17.92'lik bir oranla 7/8'lik ölçüler, ikinci büyük yüzdeyi ¾'lük ve değişmeli
ölçüler birlikte, üçüncü %12.90'lık yüzdeyle 4/4'lük ve %11.82 ile 9/8'lik
ezgiler yer alıyor. Böylece bu kitaptaki notalara ve ölçülere göre; en çok
7/8'lik ezgiler kullanılmış. En az kullanılan ölçüler ise %0.71 ile 5/8'lik
ezgilerdir.
Yahya Şerfedinov'un Yanra Kaytarma kitabındaki
notalarda ise %25.08'lik yüzdeyle değişmeli ritimli 70 ezgi bulunmaktadır.
İkinci %23.65'le 6/8'lik 66 ezgi, üçüncü %20.78'le 2/4'lük 58 ezgi
sıralanmaktadır. En az kullanılan ölçüler 2/2, 7/16, 8/8 ve 9/4'lük ezgiler
%0.03'lük oranla birer ezgi
bulunmaktadır. En çok kullanılan ölçüler değişmeli ritimlerdir. Daha sonra %23.65'le 6/8'lik ve %20.78'le 2/4'lük ölçülerdir.
bulunmaktadır. En çok kullanılan ölçüler değişmeli ritimlerdir. Daha sonra %23.65'le 6/8'lik ve %20.78'le 2/4'lük ölçülerdir.
Asan
Refat'ın kitabında en çok kullanılan 7/8'lik ölçü, Yahya Şerfedinov'un
kitabında 4.sırada görülmektedir. Asan Refat'ın kitabında %0.71'le en az
kullanılan ölçü, Y.Şerfedinov'da %2.86'ya yükselmektedir.
A.Refat'ta
4/8'lik, 2/2'lik, 3/8, 7/16, 9/4'lük ezgiler bulunmamaktadır.
Türkiye'de
TRT Repertuarından karışık olarak seçilen türkülerin usulleri incelendiğinde:
123
türküden 29'unda 4/4'lük, 27'sinde 9/8'lik, 25'inde 2/4'lük usuller
kullanılmıştır.
En
az kullanılan usuller l'er tane ile ¾'lük, 7/4'lük, 8/8'lik, 12/8'lik ve
18/8'liktir.
Bu
konuma göre en çok kullanılan usul 4/4'lük olmaktadır.
Ardından
9/8'lik ve 2/4'lük usuller gelmektedir.
Yüzdelerle
ifade edecek olursak: %23.57 ile 4/4'lük en büyük yüzdeyi, %21.95 ile 9/8'lik
ikinci büyük yüzdeyi, %20.32 ile 2/4'lük üçüncü yüzdeyi göstermektedir.
Kırım
ve Türkiye Halk Müziklerinin usulleri karşılaştırıldığında:
Kırım
Ezgilerinde Toplam 628 ezgiden 110 unda değişmeli usuller görülmektedir. Bu
ezgiler %17.51'lik bir yüzde elde etmektedir.
Türkiye'de
ise incelenen 123 türküde kullanılan usullerde 6 değişmeli %4.87'lik bir pay
almaktadır.
Kırım'da
sıralamada l. olan değişmeli üsullü yırlar ve kaytarmalar Türkiye'de 5.sıraya
gelebilmektedir.
Kırım
ezgilerinde 99 ezgiyle %15.76 pay alan ve 2.durumdaki 6/8'lik ezgiler Türkiye
türkülerinde ancak 6.sırada yer almaktadır.
Kırım
Müziğinde en çok olan diye bilinen 7/8 lik ezgiler 3.sırada ve 93 yırla veya
kaytarmayla %14.80'lik bir pay elde edebilmiştir.
Türkiye
türkülerinde 7/8'lik ezgiler 5/8'lik ezgilerle %3.25 pay elde ederek 7.sırada
gözükmektedir.
Kırım
müziğinde %13.05'le 4.sırada olan 2/4'lük ezgiler, Türkiye'de 3.sırada
%20.32'lik pay almışlardır.
Türkiye'de
halk müziğinde %23.57 ile birinci sıradaki 4/4'lük ezgiler Kırım'da %8.75 ile
7. sıradadır.
Türkiye'de
%21.95'le 2. durumdaki 9/8'lik usuller Kırım'da %10.50 ile 5.durumdadır.
Türkiye'de
%11.38'lik yüzde ile 4.sırada olan 10/8'lik ezgiler Kırım'da görülmemektedir.
Böylelikle
ilk 4'e giren 2/4'lük ezgiler en çok ortak kullanılan usuller olmaktadır.
Kırım
ve Türkiye'de ezgileri (Türküler-Yırlar-Kaytarmalar) karar seslerine göre
karşılaştırdığımızda:
Kırım
Müziğinde %25 ile l.durumda olan re kararlı ezgiler Türkiye'de %3.25'le
4.durumdadır.
Kırım'da
%22.32 ile 2. sıradaki mi karar Türkiye'de %1.62 ile 6.sıradadır.
Kırım'da
%17.55'le 3.sırada olan sol kararlı ezgiler Türkiye'de %2.43'le 5.sıradadır.
Türkiye'de
%78.86 ile l.sıradaki la kararlı ezgiler Kırım'da %7.14 ile 5.sıraya girebilmektedir.
Türkiye'de
%7.31'le 2.sıradaki do karar Kırım'da %6.84'le 6.sıradadır.
İki
coğrafi bölgedeki ilk 5 içinde birleşen yalnızca re ve la kararlı ezgilerdir. O
da ancak sıralama farklarıyla olabilmektedir. Bunun bir nedeni de Kırım
Müziğinin farklı tonlarda çalınma alışkanlığının yaygın olması, buna karşılık
Türkiye'deki halk ezgilerinin belirli karar seslerinde yoğunlaşması olarak
gözlemlenebilir.
Bu
konular üzerindeki çalışmalarım devam etmektedir. Ezgi sayıları daha geniş
kapsamlı olarak ele alınacak ve sonuçlar ayrıca ilgili yerlerde duyurulacaktır.
Kırım
ve Türkiye müzikleri kökeninden gelen akrabalık ve dostluk ilişkileriyle,
gelişen ekonomik, kültürel ve sanatsal yaklaşımlarıyla gelecekte daha da
yakınlaşacaktır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder